Soạn bài Từ ngôn ngữ chung đến lời nói cá nhân tiếp theo

Luyện tập

Câu 1 trang 35 SGK Ngữ Văn 11 tập 1: Từ nách là một từ phổ biến, quen thuộc với mọi người nói tiếng Việt với nghĩa "mặt dưới chỗ cánh tay nối với ngực" (Từ điển tiếng Việt - Hoàng Phê chủ biên). Nhưng trong câu thơ dưới đây, Nguyễn Du đã có sự sáng tạo riêng khi dùng từ nách như thế nào?

Trả lời:

- Từ nách trong câu thơ trên của Nguyễn Du chỉ góc tường.
- Trong câu thơ này, từ nách mang nghĩa chuyển. Nguyễn Du đã chuyển nghĩa cho từ nách từ mang nghĩa chỉ vị trí trên thân thể con người sang nghĩa chỉ vị trí giao nhau giữa hai bức tường tạo nên một góc. Nó được chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ. 

Câu 2 trang 35 SGK Ngữ Văn 11 tập 1: 

Trong mỗi câu thơ sau, từ xuân được dùng theo sự sáng tạo riêng của mỗi nhà thơ như thế nào? Hãy phân tích nghĩa của từ xuân trong lời thơ của mỗi người?

                     – Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại.

                                           (Hồ Xuân Hương, Tự tình – bài II)

                   – Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay

                                          (Nguyễn Du, Truyện Kiều)

                    – Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân.

                                        (Nguyễn Khuyến, Khóc Dương Khuê)

                    – Mùa xuân là Tết trồng cây,

                   Làm cho đất nước càng ngày càng xuân.

                                              (Hồ Chí Minh)

Trả lời:

- Từ xuân vốn mang nghĩa phổ quát là: Mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, thời tiết ấm dần lên, thường được coi là mở đầu của năm.
- Trong câu thơ: Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại (Hồ Xuân Hương). Từ xuân 1 chỉ tuổi xuân, còn từ xuân 2 chỉ mùa xuân đồng nghĩa với sự ra đi của tuổi xuân càng khiến cho nhà thơ thêm buồn tủi, chán chường…
- Trong câu thơ sau của Nguyễn Du: Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay. Từ xuân trong cành xuân chỉ vẻ đẹp,  tuổi xuân của người con gái.
- Từ xuân (bầu xuân) trong câu thơ của Nguyễn Khuyến: Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân, có nghĩa chỉ chất men say nồng của rượu ngon, đồng thời cũng có nghĩa bóng chỉ sức sống dạt dào của tuổi trẻ, chỉ tình cảm bạn bè thắm thiết.
- Trong câu thơ của Hồ Chí Minh: Mùa xuân là tết trồng cây/ Làm cho đất nước càng ngày càng xuân. Từ xuân thứ nhất có nghĩa gốc chỉ mùa xuân, mùa đầu tiên của năm, trong khi đó từ xuân thứ hai chỉ sức sống mới và sự tươi đẹp.

Câu 3 trang 35 SGK Ngữ Văn 11 tập 1: 

Cùng là từ mặt trời trong ngôn ngữ chung, nhưng mỗi tác giả trong những câu thơ sau đã có sáng tạo  như thế nào khi sử dụng.

a) Mặt trời xuống biền như hòn lửa.

                        (Huy Cận, Đoàn thuyền đánh cá)

b) Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ,

                        (Tố Hữu, Từ ấy)

c) Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi

                  (Nguyễn Khoa Điềm, Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ)

Trả lời:

- Từ "mặt trời" trong từ điển có nghĩa là: thiên thể nóng sáng, ở xa Trái Đất, là nguồn chiếu sáng và sưởi ấm chủ yếu cho Trái Đất. 
a) Trong hai câu thơ của Huy Cận: Từ mặt trời được dùng với nghĩa gốc.
b) Trong câu thơ của Tố Hữu: Từ mặt trời lại mang ý nghĩa chỉ chân lí, lí tưởng cách mạng. (Ẩn dụ)
c) Trong bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ: Từ mặt trời thứ nhất cũng được dùng với nghĩa gốc, từ mặt trời thứ hai được dùng với nghĩa ẩn dụ, chỉ đứa con của người mẹ. Đối với người mẹ, đứa con là cả một niềm hạnh phúc, niềm tin, mang ánh sáng cho cuộc đời của me.

Câu 4 trang 35 SGK Ngữ Văn 11 tập 1: 

Theo anh (chị), trong những câu sau, từ nào là từ mới được tạo ra trong thời gian gần đây? Chúng được tạo ra dựa vào những tiếng nào có sẵn và theo phương thức cấu tạo từ như thế nào?

a) Nhưng ngẫm nghĩ một chút, họ sẽ thấy những vật mọn mằn nhất chứa cả một sự thông tin sâu sắc.

                                                                                                  (Báo Quân đội nhân dân)